Myśl reformatorska Sejmu  Czteroletniego w świetle  dylematów zachodniego  republikanizmu XVIII wieku.  Zarys problematyki*

Rafał Lis

Data publikacji : 2013-06-30

Tom 4 Nr 7 (2013)

Myśl reformatorska Sejmu Czteroletniego w świetle dylematów zachodniego republikanizmu XVIII wieku. Zarys problematyki*

Rafał Lis

Dział: ARTYKUŁY TEMATYCZNE / THEMATIC ARTICLES

Abstrakt

W artykule podejmuje się próbę rozpoznania najważniejszych dla przeobrażeń tradycji republikańskiej rozwiązań zachodniej myśli politycznej XVIII wieku. Za sprawą zrozumienia znaczenia handlu i wyzwań nowoczesnej państwowości miała ona odchodzić od inspirujących ją dotąd ideałów starożytnego obywatelstwa. Kolejnym zasadniczym celem artykułu jest ukazanie na tym tle możliwości polskiego republikanizmu, głównie tak zwanej myśli reformatorskiej. Przedstawia się tu w pierwszej kolejności paradoksy nowoczesności i republikanizmu. Są one znajdowane – zgodnie zresztą z niektórymi wskazówkami Johna G.A. Pococka – w twórczości Monteskiusza, filozofów szkockiego Oświecenia, wreszcie amerykańskich federalistów, faktycznych wyrazicieli nowego republikanizmu. Wskazane rozstrzygnięcia dostarczają ram porównawczych dla przyjrzenia się polskim zmaganiom z nowoczesnością. Są one przedstawione na przykładzie myśli ks. Hugona Kołłątaja, jednego z najbardziej znaczących pisarzy, autora słynnych w początkach Sejmu Czteroletniego Listów anonima. Okaże się, że myśl ta wykazuje właściwe dla teoretyków zachodnich
zainteresowania możliwościami ekonomii i rządności, niemniej ujawnia – pomimo opozycji wobec głosicieli dawnego republikanizmu szlacheckiego, chętnie wspierających się autorytetem Jean-Jacques’a Rousseau – wiele oznak typowej wymowy republikańskiej. Będzie ją można w każdym razie uznać za jedną z prób odpowiedzi polskiego republikanizmu na wyzwania nowoczesności.

Słowa kluczowe

republikanizm ; tradycja obywatelska ; społeczeństwo handlowe ; nowoczesność

Inne teksty tego samego autora

Rafał Lis, Hugo Kołłątaj i Adam W. Rzewuski: wokół problemu opozycji intelektualno-politycznych w piśmiennictwie Sejmu Czteroletniego , Horyzonty Polityki: Tom 1 Nr 1 (2010): Polityczna natura człowieka

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Wskaźniki altmetryczne

Licencja

Uwagi dotyczące praw autorskich

Autorzy publikujący w tym czasopiśmie wyrażają zgodę na następując warunki:

Autorzy zachowują prawa autorskie, przyznając czasopismu prawo do pierwszej publikacji swojego tekstu jednocześnie zarejestrowanego pod numerem licencji CC BY-ND, która pozwala innym na korzystanie z tego tekstu z uznaniem autorstwa tekstu oraz pierwotnej publikacji w tym czasopiśmie.
Autorzy proszeni są o nawiązywanie odrębnych, dodatkowych porozumień wynikających z umowy, dotyczących dystrybucji opublikowanej w czasopiśmie wersji tekstu nie na prawach wyłączności (np. opublikowanie go w repozytorium instytucji lub w innym czasopiśmie), z potwierdzeniem pierwszej publikacji w tym czasopiśmie.

Wyraża się zgodę i zachęca autorów do publikacji ich tekstu w Internecie (np. w repozytorium instytucji lub na jej stronie internetowej) przed lub podczas procesu składania tekstu jako, że może to prowadzić do korzystnych wymian oraz wcześniejszego i większego cytowania opublikowanego tekstu (Patrz The Effect of Open Access). Zalecamy wykorzystanie dowolnego portalu stowarzyszeń badawczych z niżej wymienionych:

Bibliografia

Armitage, D., 2005, Empire and Liberty: A Republican Dilemma, w: van Gelderen, M., Skinner, Q. (eds.), Republicanism: A Shared European Heritage, t. 2: The Values of Republicanism in Early Modern Europe, Cambridge University Press, Cambridge.

Bailyn, B., 1992, The Ideological Origins of the American Revolution, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge (enlarged edition).

Bloom, A., 1990, Rousseau – the Turning Point, w: Bloom, A. (ed.), Confronting the Constitution. The Challenge to Locke, montesquieu, jefferson, and the Federalists form Uitlitarism, Historicism, Marxism, Freudianism, Pragmatism, Existentialism..., AEI Press, Washington.

Butterwick, R., 2008, Konstytucja 3 Maja na tle nowożytnej Europy. Synteza republikanizmu i monarchizmu, w: Lex est Rex in Polonia et in Lithuania... Tradycje polityczno-prawne Rzeczypospolitej – doświadczenie i dziedzictwo, Biuro Trybunału Konstytucyjnego, Warszawa.

Butterwick, R., 2003, O ideologii krajowej i dworskiej w Anglii i w Polsce w wieku XVIII, w: Skowron, R., Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków.

Carrithers, D.W., 2001, Democratic and Aristocratic Republics: Ancient and Modern, w: Carrithers, D.W., Mosher, M.A., Rahe, P.A. (eds.), 28 Warto pamiętać, że w toku poufnych rozmów nad Ustawą rządową poglądy republikańskie Kołłątaja ewoluowały w duchu właściwego dla stronnictwa patriotycznego kompromisu z bardziej monarchistycznym (umiarkowanym) stanowiskiem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego [por. Rostworowski

, s. 385-388].

Por. artykuł Agnieszki Puszkow-Bańki w niniejszym numerze.

Montesquieu’s Science of Politics: Essays on the Spirit of Law, Rowman & Littlefield Publishers, Lanham.

Dickinson, H., 1977, Liberty and Property. Political Ideology in Eighteenth Century Britain, Weidenfeld & Nicolson, London.

Dihm, J., 1959, Sprawa Konstytucji Ekonomicznej z 1791 r. (na tle wewnętrznej i zagranicznej sytuacji Polski), Komitet Historii Nauki PAN, Monografie z dziejów nauki i techniki, t. 10, Wrocław.

Duncan, Ch.M, 1995, The Anti-Federalists and Early American Political Thought, Northern Illinois University Press, De Kalb.

Forbes, D., 1985, Hume’s Philosophical Politics, Cambridge University Press, Cambridge (reprint).

Forbes, D., 1975, Sceptical Whiggism, Commerce and Liberty, w: Skinner, A., Wilson, T. (eds.), Essays on Adam Smith, Clarendon Press, Oxford.

Geuna, M., 2005, Republicanism and Commercial Society in the Scottish Enlighten ment: The Case of Adam Ferguson, w: van Gelderen, M., Skinner, Q. (eds.), Republicanism: A Shared European Heritage, t. 2: The Values of Republicanism in Early Modern Europe, Cambridge University Press, Cambridge.

Goldsmith, M.M., 1994, Liberty, Virtue and the Role of Law, 1689-1770, w: Wootton, D. (ed.), Republicanism, Liberty, and Commercial Society, 1649-1776, Stanford University Press, Stanford.

Grześkowiak-Krwawicz, A., 2000, O formę rządu czy o rząd dusz? Publicystyka polityczna Sejmu Czteroletniego, IBL PAN, Warszawa.

Haakonssen, K., 1998, Republikanizm, w: Goodin, R.E., Pettit, P. (red.), Przewodnik po współczesnej filozofii polityki, przekł. C. Cieśliński, M. Poręba, „Książka i Wiedza”, Warszawa.

Hume, D., 1985, Essays Moral, Political and Literary, eds. T.H. Green, T.H. Grose, Liberty Fund, Indianapolis.

Ignatieff, M., 1986, Smith and Rousseau and the Republic of Needs, w: Smout, T.C. (ed.), Scotland and Europe 1200-1850, John Donald Publishers, Edinburgh.

Kenyon, C., 1966, The Political Thought of the Antifederalist, w: Kenyon, C., (ed.), The Antifederalists, Northeastern University Press, Boston.

Kołłątaj, H., 1954, Listy anonima i Prawo polityczne narodu polskiego, t. 1-2, oprac. B. Leśnodorski i H. Wereszycka, PWN, Warszawa.

Kołłątaj, H., 1791, Mowa ks. Hugona Kołłątaja podkanclerzego koronnego na sesji sejmowej dnia 10 listopada 1791 w materyi starostw dana.

Kołłątaj, H., 1790, Uwagi nad pismem Seweryna Rzewuskiego O sukcesy i tronu (...), Warszawa.

Krasiński, A., 1790, List w materyi sukcesyi tronu do przyjaciela pisany, w: Hugona Kołłątaja, referendarza W. Ks. Lit. Uwagi nad pismem Seweryna Rzewuskiego O sukcesyi tronu (...), Warszawa.

Lis, R., 2011, Wojciech Turski przeciw sukcesji tronu. Próba ponownego odczytania myśli republikańskiej z okresu Sejmu Czteroletniego, „Politeja”, 15, s. 415-452.

Lis, R., 2012a, Monteskiusz i Rousseau a polska myśl polityczna w przededniu Konstytucji 3 Maja. Zarys problematyki, „Politeja”, nr 1 (19), s. 389-409.

Lis, R., 2012b, Między Konstytucją 3 Maja a Targowicą. Poglądy polskich republikantów w latach 1791-1793, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. LXIV, z. 2, s. 161-191.

Lis, R., 2012c, Adam Smith a polska doktryna wolnego handlu u schyłku XVIII wieku. Wokół polemik w kwestii umiejscowienia myśli ekonomiczno-politycznej Hugona Kołłątaja i Michała Ossowskiego, „Ekonomia”, nr 4 (21),

s. 11-29.

łobarzewski, I., 1789, Zaszczyt wolności polskiej, angielskiej wyrównywający, z uwagami do tego stosownemi i opisem rządu angielskiego, Warszawa.

Main, J.T., 1989, The Antifederalists. Critics of the Constitution, 1781-1788, The University of North Carolina Press, Chaper Hill (renewed edition).

Michalski, J., 1983, Z problematyki republikańskiego nurtu w polskiej reformatorskiej myśli politycznej w XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. XC, nr 1, s. 327-337.

Monteskiusz, 2003, O duchu praw, przekł. T. Boy-żeleński, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków.

Morgan, E.S., 1986, Safety in Numbers: Madison, Hume, and the Tenth Federalist, „Huntington Library Quarterly”, 49, s. 95-112.

Morski, T., 1790, Uwagi nad pismem Seweryna Rzewuskiego, Warszawa.

Pietrzyk-Reeves, D., 2012, Ład Rzeczypospolitej. Polska myśl polityczna XVI wieku a klasyczna tradycja republikańska, Księgarnia Akademicka, Kraków.

Pocock, J.G.A., 1983, Cambridge Paradigms and Scotch Philosophers: A Study of the Relations Between the Civic Humanist and the Civil Jurisprudential Interpretation of the eighteenth-Century Social Thought, w: Hont, I., Ignatieff M. (eds.), Wealth and Virtue. The Shaping of Political Economy in the Scottish enlightenment, Cambridge University Press, Cambridge.

Pocock, J.G.A., 1975, The machiavellian moment. Florentine Political Thought and the Atlantic Republican Tradition, Princeton University Press, Princeton.

Quinn, F. (red.), 1999, Eseje polityczne federalistów, oprac. F. Quinn, przekł. B. Czarska, Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków-Warszawa.

Robertson, J., 1985, The Scottish Enlightenment and the Limits of the Civic Tradition, w: Hont, I., Ignatieff, M. (eds.), Wealth and Virtue. The Shaping of Political economy in the Scottish enlightenment, Cambridge University Press, Cambridge.

Robbins, C., 1959, The eighteenth Century Commonwealthman, Harvard University Press, Cambridge.

Rousseau, J.-J, 1966, Uwagi o rządzie polskim, przekł. M. Staszewski, w: tenże, Umowa społeczna oraz Uwagi o rządzie polskim [i inne pisma], przekł. B. Baczko i in., oprac., wstęp i przypisy B. Baczko, PWN, Warszawa.

Rostworowski, E., 1954, Korespondencja Szczęsnego Potockiego z Sewerynem Rzewuskim z lat 1788-1796, „Przegląd Historyczny”, t. XLV, s. 722-740.

Rostworowski, E., 1963, Legendy i fakty XVIII wieku, PWN, Warszawa.

Rostworowski, E., 1966, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Wiedza Powszechna, Warszawa.

Rostworowski, E., 1976, Republikanizm polski i anglosaski w XVIII wieku, „Miesięcznik Literacki”, XI, sierpień 1976, nr 8 (120), s. 94-103.

Rostworowski, E., 1957, Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, PWN, Warszawa.

Rostworowski, E., 1960, W sprawie Konstytucji ekonomicznej 1791 r. (na marginesie książki Jana Dihma), „Przegląd Historyczny”, t. 51, z. 4, s. 727-754.

Sher, R., 1994, From Troglodytes to Americans: Montesquieu and the Scottish Enlightenment on Liberty, Virtue and Commerce, w: Wootton, D. (ed.), Republicanism, Liberty and Commercial Society 1649-1776, Stanford University Press, Stanford.

Smith, A., 1954, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1-2, przekł. A. Prejbisz i in., PWN, Warszawa.

Staszic, S., 2005, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, wyd. Ossolineum, De Agostini, Wrocław.

Venturi, T., 1971, Utopia and Reform in the Enlightenment, Cambridge University Press, Cambridge.

Walicki, A., 2000, Idea narodu w polskiej myśli oświeceniowej, IFiS PAN, Warszawa.

Winch, D., 1978, Adam Smith’s Politics. An Essay in Historiographic Revision, Cambridge University Press, Cambridge.

Winch, D., 2005, Commercial Realities, Republican Principles, w: van Gelderen, M., Skinner, Q. (eds.), Republicanism: A Shared European Heritage, t. 2: The Values of Republicanism in Early Modern Europe, Cambridge

University Press, Cambridge.

Wood, G.S., 2008, Representation in the American Revolution, University of Virginia Press, Charlotesville (revised edition).

Wootton, D., 1994, Ulysess Bound? Venice and the Idea of Liberty from Howell to Hume, w: Wotton, D. (ed.), Republicanism, Liberty, and Commercial Society, 1649-1776, Stanford University Press, Stanford.