Budżet obywatelski/partycypacyjny jako forma uczestnictwa obywateli w procesie decyzyjnym w Polsce

Maria Marczewska-Rytko

doi:10.35765/hp.2473

Data publikacji : 2024-06-30

Tom 15 Nr 51 (2024)

Budżet obywatelski/partycypacyjny jako forma uczestnictwa obywateli w procesie decyzyjnym w Polsce

Maria Marczewska-Rytko

http://orcid.org/0000-0002-4006-0476

DOI: https://doi.org/10.35765/hp.2473

Dział: ARTYKUŁY VARIA / ARTICLES VARIA

Abstrakt

CEL NAUKOWY: Celem artykułu jest przedstawienie budżetu obywatelskiego/partycypacyjnego jako formy uczestnictwa obywateli w procesie decyzyjnym w Polsce w wymiarze prawnym i praktycznym.

PROBLEM I METODY BADAWCZE: Głównym problemem badawczym jest określenie podstaw prawnych dla budżetu obywatelskiego/partycypacyjnego w Polsce oraz praktyki jego funkcjonowania. W celu realizacji postawionego zadania badawczego zastosowano analizę źródeł pierwotnych (akty prawne, dokumenty, raporty) oraz krytyczną analizę tekstu (opracowania naukowe).

PROCES WYWODU: Omówione zostały podstawy prawne oraz praktyka budżetu obywatelskiego/partycypacyjnego jako formy uczestnictwa obywateli w procesie decyzyjnym w Polsce.

WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: W Polsce do 2018 roku nie obowiązywały ustawowe regulacje budżetu obywatelskiego/partycypacyjnego. W praktyce były tworzone na podstawie Ustawy o samorządzie gminnym. W roku 2018 budżet obywatelski/partycypacyjny został uregulowany prawnie jako forma konsultacji obligatoryjna dla 66 miast na prawach powiatu. W Polsce instytucja ta funkcjonuje od 2011 roku i obejmuje także zielony budżet, młodzieżowy budżet obywatelski oraz szkolny budżet partycypacyjny. Pandemia Covid-19 oraz wybuch wojny w Ukrainie spowodowały problemy w jego realizacji.

WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Dyskusje dotyczące regulacji prawnych z 2018 oraz 2022 roku mogą posłużyć jako podstawa do dalszej debaty na temat wykorzystania budżetu obywatelskiego/partycypacyjnego zarówno w Polsce, jak i w innych państwach Europy Środkowej i Wschodniej.

Słowa kluczowe

budżet obywatelski ; budżet partycypacyjny ; partycypacja ; obywatele ; Polska

Inne teksty tego samego autora

Maria Marczewska-Rytko, Demokracja bezpośrednia w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku , Horyzonty Polityki: Tom 9 Nr 26 (2018): Analiza zapisów Konstytucji RP z 1997 roku

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Wskaźniki altmetryczne

Licencja

Uwagi dotyczące praw autorskich

Autorzy publikujący w tym czasopiśmie wyrażają zgodę na następując warunki:

Autorzy zachowują prawa autorskie, przyznając czasopismu prawo do pierwszej publikacji swojego tekstu jednocześnie zarejestrowanego pod numerem licencji CC BY-ND, która pozwala innym na korzystanie z tego tekstu z uznaniem autorstwa tekstu oraz pierwotnej publikacji w tym czasopiśmie.
Autorzy proszeni są o nawiązywanie odrębnych, dodatkowych porozumień wynikających z umowy, dotyczących dystrybucji opublikowanej w czasopiśmie wersji tekstu nie na prawach wyłączności (np. opublikowanie go w repozytorium instytucji lub w innym czasopiśmie), z potwierdzeniem pierwszej publikacji w tym czasopiśmie.

Wyraża się zgodę i zachęca autorów do publikacji ich tekstu w Internecie (np. w repozytorium instytucji lub na jej stronie internetowej) przed lub podczas procesu składania tekstu jako, że może to prowadzić do korzystnych wymian oraz wcześniejszego i większego cytowania opublikowanego tekstu (Patrz The Effect of Open Access). Zalecamy wykorzystanie dowolnego portalu stowarzyszeń badawczych z niżej wymienionych:

Bibliografia

Airly (b.d.). Zielony budżet obywatelski – o co walczy? https://airly.org/pl/zielony-budzet-obywatelski-o-co-walczy (do-stęp: 19.05.2024).

Allegretti, G. & Herzberg, C. (2004). Participatory Budgets in Europe. Between Efficiency and Growing Local Democracy. TNI, 5, 1–24.

Barometr budżetu obywatelskiego. Edycja 2020 (2021). Warsza-wa–Kraków: Instytut Rozwoju Miast i Regionów.

Barometr budżetu obywatelskiego. Edycja 2022 (2023). Warsza-wa–Kraków: Instytut Rozwoju Miast i Regionów.

Bernaciak, A., Rzeńca, A., & Sobol, A. (2017). Participatory Budgeting as a Tool of Environment Improvements in Polish Cities. Economic and Environmental Studies, 17(4), 893–906.

Błaszak, M. (2019). Budżet obywatelski w Polsce i dylematy z nim związane. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 81(3), 203–220.

Budżet Obywatelski Miasta Krakowa (2023, 23 stycznia). Ewaluacja. Raport końcowy. https://budzet.krakow.pl/start/266537,artykul,ewaluacja_procesu_budzetu_obywatelskiego__raporty_koncowe.html (dostęp: 19.05.2024).

Cabannes, Y. (2004). 72 Frequently Asked Questions about Participatory Budgeting. Quito: UN-HABITAT.

Chabiera, A., Chodacz, W., Jagaciak, M., Pliszczyńska, K., & Wojcie-szak, M. (2019). Szkolny budżet partycypacyjny – wskazówki dla po-czątkujących. Warszawa: Fundacja Pole Dialogu, Fundacja Pra-cownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”.

Dolewka, Z. (2015). Budżet partycypacyjny w teorii i praktyce. W S. Korenik, P. Hajduga, & M. Rogowska (Red.), Przestrzeń w nowych realiach gospodarczych (s. 62–73). Wrocław: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.

Dubicki, P. (2021). Budżet obywatelski jako element partycypacji społecznej. Studia z Polityki Publicznej, 8(1), 91–105.

Fundacja Stocznia (2021). Raport. Wpływ pandemii na budżet obywa-telski w 2020 roku. Wyniki badania ankietowego. https://bp.partycypacjaobywatelska.pl/wp-content/uploads/2022/01/raport_26.01_FINAL-1.pdf (dostęp: 19.05.2024).

Fundacja Stocznia (2022a). Raport. Pandemia a realizacja budżetu oby-watelskiego w polskich samorządach. https://stocznia.org.pl/2022/02/02/wplyw-pandemii-na-budzet-obywatelski-raport/ (dostęp: 19.05.2024).

Fundacja Stocznia (2022b). Wpływ pandemii na budżet obywatelski w 2020 roku. Wyniki badania ankietowego. https://bp.partycypacjaobywatelska.pl/wpcontent/uploads/2022/01/raport_26.01_FINAL-1.pdf (dostęp: 19.05.2024).

Fundacja Stocznia (b.d.). Budżety obywatelskie. https://bp.partycypacjaobywatelska.pl/

Glejt, P., & Tykwińska-Rutkowska, D. (2015). Prawna regulacja bu-dżetu obywatelskiego a jego praktyczna realizacja – czyli o uspołecznianiu wykonywania zadań publicznych na przykła-dzie rozwiązań przyjętych w Trójmieście. Gdańskie Studia Praw-nicze, XXXIV, 317–332.

Gnela, J. (2022). Model budżetu obywatelskiego w Polsce – próba uporządkowania zagadnień teoretycznych. Atheneum. Polskie Studia Politologiczne, 73, 161–174.

Kębłowski, W. (2013). Budżet partycypacyjny. Krótka instrukcja obsłu-gi. Warszawa: Instytut Obywatelski.

Kłucińska, P., & Sześciło, D. (2017). Miejski budżet partycypacyjny – w kierunku współzarządzania czy fasadowej partycypacji? Pe-dagogika Społeczna, 3(65), 103–118.

Kocot, G. (2014). Budżet partycypacyjny w Polsce. W J. Osiński, & J.Z. Popławska (Red.), Oblicza społeczeństwa obywatelskiego. Pań-stwo. Gospodarka. Świat (s. 83–93). Warszawa: Szkoła Główna Handlowa.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. 1997. Dz.U. z 1997 r., poz. 483.

Krasnowolski, A. (2020). Budżety obywatelskie (partycypacyjne). Hi-storia instytucji i jej funkcjonowanie w polskich samorządach. War-szawa: Kancelaria Senatu, Biuro Analiz, Dokumentacji i Korespondencji.

Kulesza, M., & Sześciło, D. (2013). Polityka administracyjna i zarządzanie publiczne. Warszawa: Wolters Kluwer.

Marchaj, R. (2017). Charakter prawny uchwały w sprawie przepro-wadzenia budżetu obywatelskiego. Samorząd Terytorialny, 11, 5–14.

Marczewska-Rytko, M. (2001). Demokracja bezpośrednia w teorii i praktyce politycznej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Marczewska-Rytko, M. (2018). The Legal Basis for Civic Participa-tion in Poland after 1989. W M. Marczewska-Rytko, K. Aksiuto, D. Maj, & M. Pomarański (Red.). Civic Participation in the Visegrad Group Countries after 1989 (s. 121–133). Lublin: Maria Cu-rie-Skłodowska University Press.

Marczewska-Rytko, M. (2019). Podstawy prawne partycypacji oby-watelskiej w Polsce po 1989 roku. W J. Jaskiernia, & K. Spryszak (Red.), Polski system ochrony praw człowieka. Osiągnięcia – bariery – nowe wyzwania i rozwiązania (s. 191–202). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Marczewska-Rytko, M. (2023). Idea budżetu partycypacyjnego w kontekście zarządzania i partycypacji. W E. Godlewska, M. Lesińska-Staszczuk, & M. Michalczuk-Wlizło (Red.). Państwo – prawa człowieka – mniejszości narodowe (s. 149–157). Lublin: Wy-dawnictwo UMCS.

Marczewska-Rytko, M., & Maj, D. (2021). Civic/Participatory Budget in the Visegrad Group Countries in the Context of Good Practicies. Lublin: Maria Curie-Skłodowska University Press.

Marczewska-Rytko, M., & Maj, D. (Red.) (2020). Partycypacja poli-tyczna. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Marczewska-Rytko, M., Aksiuto, K., Maj, D., & Pomarański, M. (Red.) (2018). Civic Participation in the Visegrad Group Countries after 1989. Lublin: Maria Curie-Skłodowska Press.

Misiejko, A. (2020). Budżet obywatelski w praktyce samorządów. War-szawa: Wolters Kluwer.

NIK (2019). Funkcjonowanie budżetów partycypacyjnych (obywa-telskich). Informacja o wynikach kontroli, LGD.430.001.2019, nr ewid. 20/2019/P/18/064/LGD. https://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/pobierz,lgd~p_18_064_201809110548521536644932~01,typ,kk.pdf (dostęp: 19.05.2024).

Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Administracji i Cyfryzacji – z upoważnienia prezesa Rady Ministrów – na in-terpelację nr 28478 w sprawie regulacji prawnych dotyczących budżetu partycypacyjnego. Interpelacja nr 28478. https://www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=71C35359

Podgórska-Rykała, J. (2018). Budżet obywatelski jako przykład współdecydowania o rozwoju na szczeblu samorządowym wobec zmian prawnych z 2018 roku. ZN WSH Zarządzanie, 1, 107–122.

Popławski, M. (2018). Budżet obywatelski w Polsce: model i lokalne roz-wiązania. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Poselski projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu zwięk-szenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych. (2017). https://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2001 (dostęp: 19.05.2024).

Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o samorządzie gminnym, ustawy o samorządzie powiatowym oraz ustawy o samorządzie województwa, druk nr 2919 (2022). https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2919 (dostęp: 19.05.2024).

Razem Tychy (2024). Młodzieżowy budżet obywatelski w Tychach. VI edycja. https://razemtychy.pl/mlodziezowy-budzet-obywatelski-vi-edycja-2023 (dostęp: 19.05.2024).

Rezolucja Rady Miasta Sopotu w sprawie wprowadzenia budżetu obywatelskiego z 6 maja 2011 r. (2011). https://sopot.gmina.pl/viii-sesja-rady-miasta-6-maja-2011/ (do-stęp: 19.05.2024).

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii. Dz.U. z 2020 r., poz. 491.

Rybińska, D. (2018). Instytucja budżetu obywatelskiego jako narzę-dzia rozwoju samorządu lokalnego. Journal of Finance and Finan-cial Law, 1(17), 49–65.

Rytel-Warzocha, A. (2013). Budżet obywatelski jako nowa forma społecznej partycypacji. Przegląd Naukowy Disputatio, 15(1), 65–77.

Rzeńca, A. (2018). Zielone budżety partycypacyjne. https://sendzimir.org.pl/wp-content/uploads/2021/07/ZRZ6_web_rozdzial_08.pdf (dostęp: 19.05.2024).

Rzeńca, A., & Sobol, A. (2018). Budżet obywatelski jako instrument kształtowania przestrzeni miasta – przykład Łodzi i Katowic. Biuletyn KPZK PAN, 272, 205–215.

Sienkiewicz, P. (b.d.). Budżet obywatelski w szkole. https://um.warszawa.pl/documents/21449838/21614882/budzet_partycypacyj-ny.pdf/7a2197a1-5198-8072-d764-82f3f881a29c?t=1619684671567 (dostęp: 19.05.2024).

Składanek, B. (2017). Budżet partycypacyjny jako instrument akty-wizacji społecznej mieszkańców – szanse i zagrożenia związane z jego realizacją na przykładzie miasta Radomia. Rynek – Społe-czeństwo – Kultura, 26, 10–14.

Sobol, A. (2017). Budżet obywatelski jako narzędzie rozwoju lokal-nego. Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekono-micznego w Katowicach, 316, 172–182.

Sokala, A., Michalak, B., & Uziębło P. (2013). Leksykon prawa wybor-czego i referendalnego oraz systemów wyborczych. Warszawa: Wol-ters Kluwer.

Sopot Gmina (2012). Budżet obywatelski na rok 2012, konsultacje spo-łeczne. https://sopot.gmina.pl/konsultacje-spoleczne/budzet-obywatelski-2012/ (dostęp: 19.05.2024).

Sroka, J., Pawlica, B., & Ufel, W. (2022). Ewolucja budżetu obywatel-skiego w Polsce – w kierunku deliberacji czy plebiscytu? Kraków: Wydawnictwo Libron.

Stokłuska, E. (2012). Opis przykładu partycypacji. Budżet Obywatelski w Sopocie. Gdańsk: Pracownia Badań i Innowacji Społecznych Stocznia.

Sześciło, D. (2012). Uwarunkowania prawne budżetu partycypacyj-nego w Polsce. Finanse Komunalne, 12, 15–26.

Tykwińska-Rutkowska, D., & Glejt, P. (2015). Prawna regulacja bu-dżetu obywatelskiego a jego praktyczna realizacja – czyli o uspołecznieniu wykonywania zadań publicznych na przykła-dzie rozwiązań przyjętych w Trójmieście. Gdańskie Studia Praw-nicze, XXXIV, 317–332.

Uchwała nr LI/1410/21 Rady Miasta Krakowa z dnia 13 stycznia 2021 r. w sprawie Regulaminu budżetu obywatelskiego Miasta Krakowa. (2021). https://www.bip.krakow.pl/_inc/rada/uchwaly/shw_pdf.php?id=116917 (dostęp: 19.05.2024).

Uchwała nr X/77/2019 Rady Miejskiej w Chrzanowie. (2019). Dzien-nik Urzędowy Województwa Małopolskiego, poz. 6217. https://www.cdnbudzet.pl/gminy/chrzanow/download/5/uchwa%C5%82a%20Dz.U.%20%20Woj.%20Ma%C5%82op..pdf?WRWH.

Uchwała nr XLII/798/2021 Rady Miasta Kielce z dnia 18 marca 2021 r. w sprawie zasad i trybu przeprowadzania Kieleckiego Budżetu Obywatelskiego. (2021). https://budzetobywatelski.kielce.eu/add/file/1406230813.pdf (do-stęp: 19.05.2024).

Uchwała nr XLIV/1144/22 Rady Miasta Gdańska z dnia 27 stycznia 2022 r. zmieniająca uchwałę w sprawie określenia zasad i trybu przeprowadzania konsultacji społecznych budżetu obywatel-skiego z mieszkańcami miasta Gdańska. (2022). Dziennik Urzę-dowy Województwa Pomorskiego, poz. 627. http://edziennik.gdansk.uw.gov.pl/WDU_G/2022/627/akt.pdf (dostęp: 19.05.2024).

Uchwała nr XXXVI/278/21 Rady Miasta Bielsk Podlaski z dnia 25 maja 2021 r. w sprawie przeprowadzenia na terenie miasta Bielsk Podlaski konsultacji społecznych w sprawie Budżetu Obywatel-skiego jako części budżetu Miasta na 2022 rok. (2021). https://www.cdnbudzet.pl/gminy/bielskpodlaski/download/5/Uchwa%C5%82a.pdf?WRCW (dostęp: 19.05.2024).

UMCS (2019). Młodzieżowy budżet obywatelski. Zasady. 2019. https://phavi.umcs.pl/at/attachments/2019/0605/132050-zasady-mlodziezowego-budzetu-obywatelskiego.pdf (dostęp: 19.05.2024).

Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym. Dz.U. z 1990 r., poz. 95; tekst jednolity Dz.U. z 2017 r., poz. 1875; Dz.U. z 2019 r., poz. 506, 1309, 1571, 1696, 1815; Dz.U. z 2023 r. poz. 40, 572.

Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym, tekst jednolity Dz.U. z 2023 r., poz. 572.

Ustawa z dnia 6 lipca 2001 roku o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego. Dz.U. z 2001 r., poz. 1080.

Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym; tekst ujednolicony Dz.U. z 2022 r., poz. 503.

Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku pu-blicznego i o wolontariacie, Dz.U. z 2003 r., poz. 873; tekst ujed-nolicony Dz.U. z 2020 r. poz. 1057, z 2021 r. poz. 1038, 1243, 1535 i 2490 oraz z 2022 r. poz. 857.

Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, jednolity tekst ustawy, Dz.U. z 2016 r., poz. 930.

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, tekst ujednolicony Dz.U. z 2022 r. poz. 690.

Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 roku o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz.U. z 2006, poz. 1658; tekst jednolity Dz.U. 2016 r., poz. 383, Dz.U. z 2021 r., poz. 1057.

Ustawa z dnia 3 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz.U. 2008 r. nr 199 poz. 1227; tekst jednolity Dz.U. z 2017 r., poz. 1405.

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 o finansach publicznych, Dz.U. z 2009 r., poz. 1240.

Ustawa z dnia 10 lutego 2017 r. o zmianie ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, Dz.U. z 2017 r., poz. 573.

Ustawa z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjo-nowania i kontrolowania niektórych organów publicznych, Dz.U. z 2018 r., poz. 130.

Ustawa z dnia 30 marca 2021 r. o zmianie ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środo-wisko oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2021 r., poz. 784.

Ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, Dz.U. z 2022 r. poz. 583; Dz.U. z 2023 r. poz. 103, 185, 547.

Ustawa z dnia 28 kwietnia 2022 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym, Dz.U. z 2022 r., poz. 1005.

Wampler, B. (2007). A Guide to Participatory Budgeting. W A. Shah (Red.), Participatory Budgeting (s. 21–54). Washington: World Bank.

Youth PB (2021). Młodzieżowy budżet obywatelski w Lublinie. https://youthpb.eu/pl/project/mlodziezowy-budzet-obywatelski-w-lublinie-polska/ (dostęp: 19.05.2024).

Zarządzenie nr 59/23 Prezydenta Miasta Szczecin z dnia 2 lutego 2023 r. w sprawie Młodzieżowego Budżetu Obywatelskiego 2023, https://bip.um.szczecin.pl/chapter_131381.asp?soid=3D1B23CD6C6F4C88AEAEED5FEB616854 (dostęp: 19.05.2024).

Total abstract views : 127

PDF Downloads : 132

Maria Marczewska-Rytko

http://orcid.org/0000-0002-4006-0476

Afiliacja

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Politologii Polska

Biogram

Maria Marczewska-Rytko, profesor zwyczajny nauk humanistycznych, politolog i religioznawca, przewodnicząca Research Committee 21 Political Socialization and Education International Political Science Association (IPSA), kierownik Zakładu Ruchów Politycznych Wydziału Politologii UMCS, redaktor naczelna „Annales UMCS, sectio K Politologia”. Zajmuje się problematyką współczesnej myśli społecznej, ruchów politycznych, religii i polityki, marketingu, bezpieczeństwa oraz stosunków międzynarodowych. Autorka pięciu monografii: Populizm. Problemy teorii i praktyki politycznej w Ameryce Łacińskiej, Lublin 1992; Populizm. Teoria i praktyka polityczna, Lublin 1995; Religie niechrześcijańskie w Polsce, Lublin 1997; Demokracja bezpośrednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin 2001; Religia i polityka w globalizującym się świecie, Lublin 2010; redaktor kilkunastu książek naukowych poświęconych integracji europejskiej, populizmowi, demokracji bezpośredniej, myśli społecznej wielkich religii świata, feminizmowi, ekologizmowi; dwie w języku angielskim Religion in a Changing Europe. Between Pluralism and Fundamentalism. Selected Problems, Lublin 2003, Democratic Thought in the Age of Globalisation, Lublin 2012; współredaktor (wspólnie z E. Olszewskim) jednego z sześciu tomów Encyklopedii politologii (t. 4: Myśl społeczna i ruchy polityczne współczesnego świata), Warszawa 2011. Wszystkie publikacje: http://serwisy.umcs.lublin.pl/marczewska-rytko/