Intuicje moralne osób o różnych poglądach ekonomicznych i ich znaczenie w polskim podziale ideologicznym

Natalia Brzozowska; Jacek Prusak

doi:10.35765/hp.2765

Data publikacji : 2025-03-30

Tom 16 Nr 54 (2025)

Intuicje moralne osób o różnych poglądach ekonomicznych i ich znaczenie w polskim podziale ideologicznym

Natalia Brzozowska

https://orcid.org/0009-0002-6304-8995

Jacek Prusak

https://orcid.org/0000-0002-3204-2251

DOI: https://doi.org/10.35765/hp.2765

Dział: ARTYKUŁY VARIA / ARTICLES VARIA

Abstrakt

CEL NAUKOWY: Zaprezentowano wyniki badań nad związkiem intuicji moralnych z poglądami ekonomicznymi Polaków. Dodatkowo sprawdzono istnienie związku między autodeklaracją orientacji politycznej a jej wystandaryzowanym pomiarem. Ograniczono się wyłącznie do ekonomicznej orientacji politycznej jako luki badawczej w literaturze przedmiotu, gdyż temat przekonań obyczajowych i fundamentów moralnych był już eksplorowany.

PROBLEM I METODY BADAWCZE: Problem badawczy dotyczył kwestii różnic pomiędzy osobami o lewicowych i prawicowych poglądach ekonomicznych pod względem intuicji moralnych związanych z różnymi fundamentami moralnymi i tym, jak rozumieją oni lewicową i prawicową orientację polityczną. Badanie miało charakter ilościowy o charakterze korelacyjnym. Uczestnikami badania było 328 osób zrekrutowanych w doborze opartym na ochotnikach. Do pomiaru zmiennych użyto Kwestionariusza kodów moralnych (MFQ-PL) oraz Kwestionariusza przekonań politycznych (KPP).

PROCES WYWODU: Sformułowano dwie hipotezy: Osoby o prawicowych poglądach ekonomicznych podczas formułowania sądów moralnych doświadczają słabszych intuicji związanych z fundamentami troski i sprawiedliwości niż osoby o lewicowych poglądach (H1). Określenia „prawicowy” i „lewicowy” w większym stopniu odnoszą się do obyczajowości niż ekonomii w autodeklaracjach orientacji politycznej Polaków (H2). Do zweryfikowania hipotez użyto odpowiednich testów statystycznych.

WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Uzyskane wyniki potwierdziły obie hipotezy. Możliwym wyjaśnieniem pierwszej jest odwołanie się do zależności pomiędzy ekonomiczną prawicowością a orientacją na dominację społeczną. W przypadku fundamentu troski różnice mogą wynikać z dominacji społecznej, a w przypadku fundamentu sprawiedliwości ze sposobu zoperacjonalizowania tej zmiennej w kwestionariuszu. W przypadku drugiej hipotezy należy wziąć pod uwagę specyfikę polskiej transformacji społecznej.

WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Pytając o poglądy polityczne Polaków w kategoriach lewicowości i prawicowości, uzyskamy odpowiedź informującą w większym stopniu o poglądach obyczajowych niż o orientacji ekonomicznej. Prawdopodobnie wyjątek mogą stanowić męscy respondenci. Dalsze badania powinny uwzględnić eksperyment lub badanie w planie podłużnym, przeanalizować zmienne socjodemograficzne jako moderatory, być reprezentatywne oraz lepiej uchwycić semantykę pojęć „lewica” i „prawica”.

Słowa kluczowe

teoria fundamentów moralnych ; model podwójnego procesu ; orientacja polityczna ; Polacy

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Wskaźniki altmetryczne

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Uwagi dotyczące praw autorskich

Autorzy publikujący w tym czasopiśmie wyrażają zgodę na następując warunki:

Autorzy zachowują prawa autorskie, przyznając czasopismu prawo do pierwszej publikacji swojego tekstu jednocześnie zarejestrowanego pod numerem licencji CC BY-ND, która pozwala innym na korzystanie z tego tekstu z uznaniem autorstwa tekstu oraz pierwotnej publikacji w tym czasopiśmie.
Autorzy proszeni są o nawiązywanie odrębnych, dodatkowych porozumień wynikających z umowy, dotyczących dystrybucji opublikowanej w czasopiśmie wersji tekstu nie na prawach wyłączności (np. opublikowanie go w repozytorium instytucji lub w innym czasopiśmie), z potwierdzeniem pierwszej publikacji w tym czasopiśmie.

Wyraża się zgodę i zachęca autorów do publikacji ich tekstu w Internecie (np. w repozytorium instytucji lub na jej stronie internetowej) przed lub podczas procesu składania tekstu jako, że może to prowadzić do korzystnych wymian oraz wcześniejszego i większego cytowania opublikowanego tekstu (Patrz The Effect of Open Access). Zalecamy wykorzystanie dowolnego portalu stowarzyszeń badawczych z niżej wymienionych:

Bibliografia

Ashton, M.C., Danso, H.A., Maio, G.R., Esses, V.M., Bond, M.H., & Keung, D.K. (2005). Two dimensions of political attitudes and their individual difference correlates: A cross-cultural perspec-tive. W R.M. Sorrentino, D. Cohen, J.M. Olson, & M.P. Zanna (Red.), Culture and social behavior. The Ontario Symposium (s. 1–29). Mahwah: Erlbaum.

Baryła, W., & Wojciszke, B. (2018). Czy „fundamentem polskości jest Kościół i jego nauka”? Poglądy polityczne Polaków w latach 1998 i 2016. W M. Drogosz (Red.), Podzielony umysł społeczny. Polska po ćwierćwieczu demokracji (s. 71–96). Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Filomatów.

Ben-Nun Bloom, P. (2023). Morality As The Enduring Basis Of Public Opinion. W L. Huddy, D.O. Sears, J.S. Levy, & J. Jerit (Red.), The Oxford Handbook of Political Psychology (s. 649–693). New York: Oxford University Press.

Boski, P. (1993). O dwóch wymiarach lewicy–prawicy na scenie po-litycznej i w wartościach politycznych polskich wyborców. W J. Reykowski (Red.), Wartości i postawy Polaków a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej (s. 49–100). Warszawa: Instytut Psychologii PAN.

Choma, B.L., Ashton, M.C., & Hafer, C.L. (2010). Conceptualizing Political Orientation in Canadian Political Candidates: A Tale of Two (Correlated) Dimensions. Canadian Journal of Behavioural Science, 42(1), 24–33. DOI: 10.1037/a0015650

Czarnek, G., Dragon, P., Szwed, P., & Wojciszke, B. (2017). Kwestio-nariusz przekonań politycznych: własności psychometryczne. Psychologia Społeczna, 12, 2(41), 205–222. DOI: 10.7366/1896180020174108

Duckitt, J. (2001). A dual process cognitive-motivational theory of ideology and prejudice. W M.P. Zanna (Red.), Advances in experi-mental social psychology (s. 41–113). Amsterdam: Academic Press.

Duriez, B., Van Hiel, A., & Kossowska, M. (2005). Authoritarianism and social dominance in Western and Eastern Europe: The im-portance of the sociopolitical context and of political interest and involvement. Political Psychology, 26, 299–320. DOI: 10.1111/j.1467-9221.2005.00419.x

Ellemers, N., van der Toorn, J., Paunov, Y., & van Leeuwen, T. (2019). The psychology of morality: A review and analysis of empirical studies published from 1940 through 2017. Personality and Social Psychology Review, 23(4), 332–366. DOI: 10.1177/1088868318811759

Egalitaryzm (b.d.). W Encyklopedia PWN. Pobrano z: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/egalitaryzm;4008121.html (dostęp: 01.05.2024).

Faulkner, J., Schaller, M., Park, J.H., & Duncan, L.A. (2004). Evolved disease-avoidance mechanisms and contemporary xenophobic attitudes. Group Processes & Intergroup Relations, 7(4), 333–353. DOI: 10.1177/136843020404614

Federico, C.M., Weber, C.R., Ergun, D., & Hunt, C. (2013). Mapping the Connections between Politics and Morality: The Multiple So-ciopolitical Orientations Involved in Moral Intuition. Political Psychology, 34(4), 589–610. DOI: https://doi.org/10.1111/pops.12006

Gadarian, S.K., & Brader, T. (2023). Emotion and political psycho-logy. W L. Huddy, D.O. Sears, J.S. Levy, & J. Jerit (Red.), The Oxford Handbook of Political Psychology (s. 191–247). New York: Oxford University Press.

Graham, J., Haidt, J., Koleva, S., Motyl, M., Iyer, R., Wojcik, S.P., & Ditto, P.H. (2013). Chapter Two – Moral Foundations Theory: The Pragmatic Validity of Moral Pluralism. Advances in Experimental Social Psychology, 47, 55–130. DOI: 10.1016/B978-0-12-407236-7.00002-4

Graham, J., Haidt, J., & Nosek, B.A. (2009). Liberals and conse-rvatives rely on different sets of moral foundations. Journal of Personality and Social Psychology, 96(5), 1029–1046. DOI: 10.1037/a0015141

Graham, J., Nosek, B.A., Haidt, J., Iyer, R., Koleva, S., Ditto, P.H. (2011). Mapping the moral domain. Journal of Personality and So-cial Psychology, 101(2), 366–385. DOI: 10.1037/a0021847

Haidt, J. (2001). The emotional dog and its rational tail: A social in-tuitionist approach to moral judgment. Psychological Review, 108(4), 814–834. DOI: 10.1037/0033-295X.108.4.814

Haidt, J. (2014). Prawy umysł. Sopot: Smak Słowa.

Haidt, J., & Joseph, C. (2004). Intuitive Ethics: How Innately Prepa-red Intuitions Generate Culturally Variable Virtues. Daedalus, 133(4), 55–66. DOI: 10.1162/0011526042365555

Huddy, L., Sears, D.O., Levy, J.S., & Jerit, J. (Red.) (2023). The Oxford Handbook of Political Psychology. New York: Oxford University Press.

Iyer, R. (2009). What are the basic foundations of morality? Pobrano z: http://www.polipsych.com/2009/11/13/what-are-the-basic-foundations-of-morality/ (dostęp: 26.06.2012).

Iyer, R., Read, S.J., & Correia, J. (2010). Functional justice: Produc-tivity and well-being goals define fairness. SSRN, 1691969. DOI: 10.2139/ssrn.1691969

Jarmakowski, T. (2015). Kody (intuicje) moralne jako predyktory poglądów politycznych i społecznych. Wystąpienie na XII Zjeź-dzie Polskiego Stowarzyszenia Psychologii Społecznej, Łódź, Pol-ska.

Jarmakowski-Kostrzanowski, T., & Jarmakowska-Kostrzanowska, L. (2016). Polska adaptacja Kwestionariusza kodów moralnych (MFQ-PL). Psychologia Społeczna, 11, 4(39), 489–508. DOI: 10.7366/1896180020163908

Kitschelt, H., Mansfeldova, Z., Markowski, R., & Tóka, G. (1999). Post-Communist Party Systems, Competition, Representation, and In-ter-Party Cooperation. Cambridge: Cambridge University Press.

Kossowska, M., & Van Hiel, A. (2003). The relationship between need for closure and conservative beliefs in Western and Eastern Eu-rope. Political Psychology, 24, 501–518. DOI: 10.1111/0162-895X.00338

Kwiatkowska, A., Cześnik, M., Żerkowska-Balas, M., & Stanley, B. (2016). Ideologiczna treść wymiaru lewica-prawica w Polsce w latach 1997–2015. Studia socjologiczne, 4(223), 97–129.

Macko, A. (2012). Intuicje moralne młodych polskich liberałów i konserwatystów. Psychologia Społeczna, 7, 3(22), 245–260.

Navarrete, C.D., & Fessler, D.M. (2006). Disease avoidance and eth-nocentrism: the effects of disease vulnerability and disgust sensi-tivity on intergroup attitudes. Evolution and Human Behavior, 27(4), 270–282. DOI: 10.1016/j.evolhumbehav.2005.12.001

Osborne, D., & Sibley, C.G. (Red.) (2022). The Cambridge Handbook of Political Psychology. Cambridge: Cambridge University Press.

Plecka, D. (2018). Hasła: Lewica, Prawica. W J. Marszałek-Kawa, & D. Plecka, Leksykon wiedzy politologicznej (s. 239, 361). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Piątkowski, K. (2018). Konserwatyzm czy konserwatyzm? Problemy współczesnych badań nad źródłami przekonań prawicowych. Człowiek i społeczeństwo, 45, 87–107. DOI: 10.14746/cis.2018.45.5

Prusak, J., & Nęcka, E. (2015). Psychologia wobec naturalizacji mo-ralności. W J. Stelmach, B. Brożek, Ł. Kurek, & K. Eliasz (Red.), Naturalizm prawniczy. Interpretacje (s. 244–265). Warszawa: Wol-ters Kluwer.

Pratto, F., Sidanius, J., Stallworth, L.M., & Malle, B.F. (1994). Social dominance orientation: A personality variable predicting social and political attitudes. Journal of Personality and Social Psychology, 67(4), 741–763. DOI: 10.1037/0022-3514.67.4.74

Radkiewicz, P. (2017). Ideological Inconsistencies on the Left and Right as a Product of Coherence of Preferences for Values. The Case of Poland. Polish Psychological Bulletin, 48(1), 93–104. DOI: 10.1515/ppb-2017-0012

Schaller, M., & Park, J.H. (2011). The behavioral immune system (and why it matters). Current Directions in Psychological Science, 20(2), 99–103. DOI: 10.1177/0963721411402596

Sibley, G.C., & Duckitt, J. (2010). Personality, Ideology, Prejudice, and Politics: A Dual-Process Motivational Model. Journal of Personali-ty, 78(6), 1861–1894. DOI: 10.1111/j.1467-6494.2010.00672.x

Stich, S. (2018). The moral domain. W K.J. Gray & J. Graham (Red.), Atlas of moral psychology (s. 547–555). New York–London: Guil-ford Press.

Terrizzi, J.J., Shook, N.J., & McDaniel, M.A. (2013). The behavioral immune system and social conservatism: A meta-analysis. Evolu-tion and Human Behavior, 34(2), 99–108. DOI: 10.1016/j.evolhumbehav.2012.10.003

Wójcik, A., & Cisłak, A. (2012). Lewicowość i prawicowość: uwa-runkowania autoidentyfikacji politycznych w krajach Europy Wschodniej i Zachodniej. W A. Jasińska-Kania (Red.), Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków w jednoczącej się Europie (s. 262–281). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Total abstract views : 290

PDF Downloads : 68