Abstrakt

CEL NAUKOWY: Celem naukowym jest ukazanie cech specyficznych demokracji oraz ich wpływu na kondycję współczesnej jednostki i społeczeństwa z perspektywy historii idei. Na podstawie analizy tekstów Alexisa de Tocqueville’a i jego wybitnych interpretatorów, takich jak: Pierre Manent, Michael Oakeshott.

PROBLEM I METODY BADAWCZE: Ukazanie z perspektywy historii idei istoty pojęcia demokracji zarówno w jego teoretycznym, jak i praktycznym wymiarze. Znakomita analiza demokracji poczyniona przez A. de Tocqueville’a w książce O demokracji w Ameryce od swojej premiery we Francji w latach 1835 (I tom) i 1840 (II tom) absolutnie nie straciła na znaczeniu i aktualności. Wprost przeciwnie. Ponowne odkrycie Tocqueville’a w latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku było zasługą Raymonda Arona. Pracę nad interpretacją myśli Tocqueville’a kontynuował P. Manent – jego najwybitniejszy uczeń. Zasługi tych dwóch intelektualistów dla popularyzacji myśli A. de Tocqueville’a są bezsporne. To dzięki nim autor O demokracji w Ameryce trafił najpierw do europejskiego, później światowego obiegu intelektualnego. Zatem analiza demokracji opartych na opracowaniach Tocqueville’a i jego interpretatorów jest niezwykle użyteczna do badania kondycji współczesnej demokracji.

PROCES WYWODU: Tekst zaczyna się od analizy rewolucyjnych przemian społeczeństw zachodnich – głównie Francji i USA – oraz wpływu na ich kondycję polityczną, społeczną i ekonomiczną. Później autor skupia się na omówieniu skutków, jakie niesie ze sobą demokratyczna transformacja. Chodzi przede wszystkim o zasadę suwerenności ludu, nową regułę legitymizacji władzy, która zastąpiła wcześniejszą zasadę suwerenności króla. Reguła ta budzi liczne kontrowersje, jest nieprecyzyjna, a współcześnie stała się pustym gestem, niewiele znaczącym rytuałem. Dalej zostaje przedstawiony swoisty paradoks demokracji, która będąc z natury zjawiskiem społecznym mającym pogłębiać więzi społeczne, prowadzi do odwrotnego skutku, ich rozluźnienia, a nawet rozpadu. Z kolei w demokracji (a właściwie jej współczesnej odmianie – demokracji liberalnej) krucha równowaga pomiędzy równością i wolnością skutkuje jej licznymi de‑ formacjami. Zatem krótka konkluzja brzmi – wolność przegrywa rywalizację z równością. Następnie autor pokazuje skutki, jakie wywołuje triumf równości. Konsekwencją tego zjawiska jest pojawienie się „człowieka masowego” z jego wszystkimi wadami. Na koniec zostaje zaprezentowane pojęcie „łagodnego despotyzmu” jako ilustracja procesu „ubezwłasnowolnienia” nowoczesnych społeczeństw i jednostek przez wszędobylskie, rozbudowane w bardzo wielu wymiarach współczesne państwo.

WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Głównym wynikiem analizy naukowej jest ukazanie przez pryzmat dzieła A. de Tocqueville’, jak również jego współczesnych interpretatorów, wpływu rewolucji demokratycznej, która miała miejsce w ostatnich dwustu latach na jednostkę, społeczeństwo, państwo. Powyższe rozważania dotyczą funkcjonowania człowieka w obszarze polityki, ekonomii i kultury. Wniosek, jaki płynie z obserwacji zawartych w niniejszym artykule, jest pesymistyczny. Demokracja ma cały szereg wad, które przy pojawieniu się niesprzyjających okoliczności społeczno­-ekonomicznych mogą prowadzić do deformacji, a nawet rozpadu społeczeństwa.

WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: We wnioskach autor skupia się na konsekwencjach, jakie niesie ze sobą równość w demokracji. Zarówno ta, którą P. Manent określa jako „naturalną” oraz ta, którą określa, jako „wy‑ obrażoną”. W demokracji, a w demokracji liberalnej w szczególności, napięcie pomiędzy wolnością a równością prowadzi do jej rozchwiania, w ostatecznym rozrachunku do głębokiego kryzysu. W tym modelu ustrojowym – na poziomie idei, jak również praktyki politycznej – nie można tej sprzeczności ani złagodzić, ani wyeliminować. To twórcze napięcie, szczególnie przez kilka dekad po II wojnie światowej na Zachodzie przyniosło pokój, dobrobyt oraz społeczną i polityczną stabilizację. Druga dekada XXI wieku podważa ten stan rzeczy. Demokracja liberalna pod naporem negatywnych zjawisk, chociażby takich jak rozwarstwienie społeczne, ulega poważnemu kryzysowi, wskutek którego mogą wyłonić się dwa nowe modele ustrojowe: „demokracji nieliberalnej” czy też „liberalizmu niedemokratycznego”.